Zeggʷami ssentan Yimaziɣen di Murakuc ed ugaluz en Omaḍal Amaziɣ (Tamazɣa) deg weɣnas adelsan nsen i tutlayt Tamaziɣt ed tnettit Tamaziɣt nitni ssawalen ɣef tinneẓmit (el-ahammiya) en tutlayt. Maca afares niɣ asirew (lintaj) utlayan niɣ adelsan nsen es tutlayt Tamaziɣt nsen d-ameẓẓyan aṭṭas (bahra, cigan) aha wer et nettwili di tmetti. Nzemmar (neẓḍar) ad nini is aful en teẓrigin ed tirawin es tutlayt Tamaziɣt sul (mazal) yeqqim yudes ɣer wemya di tmiḍi (0%) di Murakuc.
Tiẓrigin ed tirawin a timudrusin yurin es Tmaziɣt ttennḍent aliḍ (lebda, bedda) ɣef tsekla ed umareg ed ofolkloṛ.
Imaziɣen yeɣṛin yessawařen Tamaziɣt ttagin ad arin imagraden ed yidlisen nsen ɣef yineɣmisen iwassanen ed tsertit (essiyasa) ed tdamsa (leqtiṣad) ed waddal (sport) ed tmetti (elmujtamaɛ) ed tudert tawassant ed tmukras timettiyanin en yimezdaɣ en tmurt.
Tamukrist tameqqṛant yellan ɣer yimeɣnasen idelsanen en Tmaziɣt d-tugit nsen ad arin es tutlayt Tamaziɣt ɣef tudert en weɣref (ecceɛb) ed tɣawsiwin tiwassanin tiɣerfanin.
Assa, yella ɣer Yimaziɣen yeɣṛin waṭṭas en wammaken (limkaniyat) ed yimassen (el-adawat) ed tzemmar ay ẓḍaren (zemmaren) ad ssewrin (ad sxedmen) di tira nsen ed usirew utlayan nsen. Tagṛacca niɣ “internet” (avidyu, YouTube, Twitter, Facebook, WhatsApp…atg.) tedwel tettakkʷaḍ (tlekkem) ɣer yal taddart ed yal tigemmi di Murakuc ed Omaḍal Amaziɣ.
Maca waxxa amenni sul (mazal) ttaggin Yimaziɣen yeɣṛin ad arin es Tmaziɣt nsen aha ttɣiman ttarin es tutlayin nniḍen: Taserɣint (Taɛrabt) ed Tefṛansist ed Eddarija.
Wanita d-aṭṭan d-ameqqṛan.
Tugit en Yimaziɣen ad arin es tutlayt Tamaziɣt nsen ay ssawalen di tudert nsen tawassant d-aṭṭan ay zeg wer zemmaren niɣ wer ttexsen ad ggenfan.
1) Tinneẓmit en usekkil Alatin ed uselmed asinan:
Xminni (asmi) ssawaleɣ xef usekkil Amaziɣ Alatin nec ssawaleɣ ɣef 35 (kṛamraw-ed-semmus) isekkilen a:
ABCČDḌEƐFGǦƔHḤIJKLMNOQRŘṚSṢTṬUWXYZẒ
Afad (ḥuma) ad tenjem tutlayt Tamaziɣt zi tmettant ed wexsay ed olobbeḍ yuccel as ad et arin yitbab nnes es usekkil Alatin ay izemmaren ad et yessiweḍ (ad et yesselkem) ɣer mdu (akk) midden yeɣṛin yekkin aɣerbaz.
Tira en Tmaziɣt es usekkil Alatin tessegzal tuzdawt (elmudda) ed webrid en wefsar en Tmaziɣt ed usenyuddu nnes ed uselkem nnes deg unagraw aɣerbazan aha aselmadan aha adeblan Amurakucan.
D-tina d-tibekka (ennoqaṭ) tixatarin timeqqṛanin en tsertit tamaynut i yucclen i usenjem en Tmaziɣt zi tmettant ed wexsay ed olobbeḍ:
– Aselmed en Tmaziɣt deg yiɣerbazen es usekkil Alatin.
– Asidef en tutlayt Tamaziɣt deg uselmed asinan (ettanawi) es usekkil Alatin zdat (qbel) niɣ es tizwuri ɣef uselmed amenzu afad ad dd-ffɣen deɣya yimawaḍen (eccabab) Imurakucanen yeɣṛin izemmaren ad arin aha ad ɣaṛen Tamaziɣt ɣef weswir amattay di tudert tadamsant, tasertant aha tadeblant.
– Asemres (ettersim) en Tmaziɣt di tdeblin en uwanak Amurakucan es usekkil Alatin. Aya (manaya) ad yessenhel asewri (asexdem) en Tmaziɣt di tudert tawassant en yinamuren (elmowaṭinin).
– Asewri (asexdem) en usekkil Alatin di tira en Tmaziɣt deg wesneɣmes (třibizyun, iɣmisen, isura (ifilmen), tagṛacca (internet), ansiwen (isayten) en yineɣmisen…atg.).
– Arkawal amuran (mitaq waṭani) jar (inger) yinarmuden ed yimeɣnasen Imaziɣen ad arin ijen waful en yimagraden nsen es Tmaziɣt deg yiɣmisen.
2) Tutlayt Tamaziɣt zi 28,4% en Yimurakuciyen ar 26,7% nsen:
Deg useggʷas en 2004 (sin igiman ed kkoẓ) tenna Tnurayt Tamattayt en Uɣawas (N.M.Ɣ.) umi qqaṛen es Tefṛansist HCP is 28,4% en Yimurakuciyen (en Yimeɣrabiyen) ssawalen tutlayt Tamaziɣt am d-tutlayt tayemmat.
Deg useggʷas en 2014 (sin igiman ed mraw ed kkoẓ) yehrubbez woṭṭon a ɣer 26,7% en yinamuren.
28,4% – 26,7% = 1,7%
Jar 2004 ed 2014 temẓey Tmaziɣt di Murakuc es 1,7% (ijjen taccert sa di tmiḍi).
Malla (iɣ) nsiɣiy ammu (ɣikad) ad temmet Tmaziɣt di taggara en tmiḍi a tiss 21t.
Mayen yemsaren?
Ma isaren?
Ma yejṛan?
Oṭṭon en midden yessawařen Tamaziɣt di Murakuc yemẓey minzi (acku) aṭṭas nsen wer qqimen ssawalen Tamaziɣt aked tarwa nsen niɣ ssawalen aked tarwa nsen imaynuten dd-ilulen tutlayt en Eddarija waha (ukan, helli).
Neccin nettwala aha nẓarr ayad yettemsara yal ass di tmetti nneɣ.
Aṭṭas Imurakucanen ttagin ad ssiwlen Tamaziɣt aked tarwa nsen aha ssawařen akid-sen Eddarija waha.
Rni-dd ɣef uyenni, aselmed en Tmaziɣt d-amudrus aha aselmed en Tserɣint (Taɛrabt) ed Tefṛansist imeqqaṛ aked tigmi en woṭṭon iɣerbazen di Murakuc.
Aya akk (manaya marra) yessakkʷaḍ (yesselkam) ɣer tfellawt (ennatija) en unusru ed wemẓay en woṭṭon imessawalen en Tmaziɣt.
Asafar (eddwa) en waṭṭan a yella d-asedwes (asejhed) en uselmed en Tmaziɣt deg yiɣerbazen ed usedwes en Tmaziɣt deg wesneɣmes ed tira. Rni-dd ɣef-s asidef (asekcem) en Tmaziɣt deg uselmed asinan (ettanawi).
Asedwes a en tutlayt Tamaziɣt di tmetti (deg wamun) ed yiɣerbazen wer yeẓḍar (wer izemmar) ad yili ɣas es usewri en usekkil Alatin.
3) Tira ed uselmed en Tmaziɣt es usekkil Alatin niɣ es usekkil en Tifinaɣ? Egg mayen texsed, sker ma trit!
Asekkil en Tifinaɣ yecna, ifulki, yeṣṣbeḥ, yiẓil, yeḥla, iɣuda, yelha, igerrez maca asekkil en Tifinaɣ wer izemmar (wer yeẓḍar) ad yawes tutlayt Tamaziɣt ad tbedd ɣef yiḍaren ines.
Wenni yexsen (wenna iran) ad yari Tamaziɣt es usekkil en Tifinaɣ ad yari. Maca neccin (nekni) nessawal ɣef uselmed en Tmaziɣt ed usemres (ettersim) nnes deg yigiman ed yigiman iɣerbazen ed tdeblin deg yict (yat, yiwet) tuzdawt (elmudda) taqoḍaḍt tugzilt afad ad tenjem Tmaziɣt zi tmettant ed wexsay ed olobbeḍ ay neẓra (es 1,7%) jar 2004 ed 2014.
D-asekkil Alatin ay izemmaren ad yawes (ad iɛawen) Tamaziɣt deg wakud a.
Yuccel ad nari Tamaziɣt es usekkil Alatin amaḍlan ameɣradan i yiswi ad nessemɣeṛ oṭṭon en wi tet yessawalen, yeqqaṛen, yettarin aha yessnen.
Mubarik Belqasem
tussna@gmail.com
