S tchawith

Tamaziɣt, Taɛrabt ed Tinglizt i uselmed en tussnawin

Tutlayt Tamaziɣt d-tutlayt tamezruyant (historical), tamezwarut, tamurant aha tanettiyant en tmurt en Murakuc zeg yigiman en yiseggʷasen.

Es waya, aselmed en tutlayt Tamaziɣt yuccel as ad yili d-unkis (compulsory) i Yimurakucanen ed Tmurakucanin akk, es omeẓẓyan ed omeqqṛan, deg uɣerbaz amenzu, aɣerbaz asmutgan ed uɣerbaz asinan, rni-dd xaf-s aselmed asdawiyan deg wadimal (in the future).

Tamaziɣt d-tutlayt izemmaren (yeẓḍaren) ad zey-s ttwaslemdent tussnawin deg yiɣerbazen imenzuten, ismutganen aha isinanen. Tamaziɣt tla ayen yewdan (enough) en yiwalen en tussna ay zeg yezmer unalmad ad yelmed tussnawin deg uselmed adasilan.

Azyen ameqqṛan en Yimurakucanen d-Imselmen, es uyad yella din waṭṭas en Yimurakucanen yexsen (iran) tutlayt Taserɣint (Taɛrabt) ad tettwaselmed deg yiɣerbazen aha ad zey-s ttwaslemdent tussnawin. Es uyenni yuccel ad tettwaselmed Tserɣint (Taɛrabt) es tugdat (equality) aked Tmaziɣt.

Tutlayt Tinglizt d-nettat yellan d-tutlayt tamaḍlant aha tagramurant (international) en tussna (science), tarezzut tussnant (asiggel ussnan), tiknolojya, tastagt (commerce) ed tdamsa (economy).

Tibawt (absence) en uselmed en Tmaziɣt aha es Tmaziɣt i unalmad Amurakucan d-azgal (mistake) d-ameqqṛan aṭṭas (bahra, kigan) wer dey-s yelli usaruf. Tutlayt tayemmat (mother tongue) yella ɣer-s yijen wansa d-aneẓmay (important) kigan deg usenhel en osiweḍ (en uselkem) en tussna i unalmad ed tnalmadt.

Tafṛansist wer telli d-tutlayt “tamaḍlant” tamezwarut en tussna ed tdamsa, werjjin ttuɣa tella amenni. Zi tallit en Yiṛomanen ar timiḍi (century) tiss 17 niɣ 18 la tella tutlayt Talatint deg Oṛoppa d-tutlayt tamezwarut en tussna ed uselmed. Zi tmiḍi tiss 18 (18th century), Tinglizt tedwel (taɣul) d-tutlayt tamezwarut deg omaḍal en tussna, tastagt (trade), tamesɣiwt ed uzenzi jar wezyen ameqqṛan en yiɣerfan deg Oṛoppa ed omaḍal. Assa llan din jar 2 ed 3 melyaṛ en midden deg omaḍal yessawalen tutlayt Tinglizt am d-tutlayt tamezwarut, tiss snat niɣ tiss kṛaḍt. Altu (also), ugar zeg 95% en trezzut tussnant en weswir yattuyen deg omaḍal tettwari akk ass es tutlayt Tinglizt.

Tafṛansist assa d-ict (tga yat) tutlayt tagezzaylut (dwarf) aha tasgant (regional) am Tseppanyut, Tiṭalyant, Taberdeqqizt, Talimant, Taṭorkyant, Tamaziɣt, Tafarist aha Taserɣint (Taɛrabt). Ifṛansiswalen (Ifṛankofonen) di Murakuc xsen (ran) ad teqqim aha ad tsul tutlayt Tafṛansist ar iɣezwer (forever) di Murakuc teṭṭef (tomeẓ) aselmed ed tdamsa (economy) ed usussen (the media) afad ad yeqqim (ad isul) Murakuc saddu oḍar en Fṛansa aliḍ (always).

Imeɣnasen en Tmaziɣt deg wussan a ed wayyuren a ssusmen (sqaren, festen) es timmad ɣef tɣawsa en “tutlayt uselmed en tussnawin” di Murakuc axmi zeddɣen di Čina niɣ Yapan urd di Murakuc. Imeɣnasen en Tmaziɣt jjin (flen) Imesɛerrben ed Yifṛansiswalen (Ifṛankofonen) ttmenɣan deg wayen jar-asen (inger-atsen) ɣef tɣawsa en tutlayt uselmed: Taserɣint (Taɛrabt) niɣ Tafṛansist, axmi Murakuc wer yelli d-Amaziɣ, niɣ axmi Tamaziɣt wer telli d-tutlayt en Murakuc!

Rni-dd ɣef waya afuggu (scandal) ameqqṛan ugar: Dewlen kra en yimeɣnasen en Tmaziɣt (jar ugar inni yeqqnen ɣer IRCAM ed mayen d-as yennḍen) ttexsen ad ssefṛansisen anagraw (system) aslemdan Amurakucan es timmad nnes zi tfednin ar ixef! Uca ttun Tamaziɣt, tteggen (ar tteskaren) axmi Tinglizt wer telli, dewlen (aɣulen) d-iserdasen (soldiers) en Tefṛansist, mezzɣen (they defend) Tafṛansist deg wansa ad mezɣen Tamaziɣt ed usewri nnes am d-tutlayt en uselmed ussnan deg yiɣerbazen!

Drux (almost) wer yelli yijjen (yan, yun) zeg yimeɣnasen en Tmaziɣt yessawal ɣef usidef (ɣef usekcem) en Tmaziɣt ed Tinglizt am d-tutlayin en uselmed en tussnawin deg yiɣerbazen en Murakuc.

Mayemmi ssusmen yimeɣnasen en Tmaziɣt ɣef tutlayt uselmed ussnan?

Max aɣulen bahra (aṭṭas, kigan) en yimeɣnasen en Tmaziɣt mezzɣen Tafṛansist ttun Tamaziɣt?

Amentil (the cause) en waya yella d-tamukrist (amxumbeř) en Tifinaɣ yetteṭṭfen (yettamẓen) Tamaziɣt ad tedwel (ad taɣul) deɣya d-tutlayt en uselmed ussnan yezmaren (yeẓḍaren) ad tettwaɣeṛ zɣer wakk inalmaden, es yimeqqṛanen ed yimeẓẓyanen. Tifinaɣ ibedd deg webrid en Tmaziɣt.

Imeɣnasen en Tmaziɣt (jar ugar inni yeqqnen ɣer IRCAM ed mayen d-as yennḍen) ssnen is asekkil en Tifinaɣ wer yettawes Tamaziɣt aha yettejja tet ɣer deffar deg webrid en usidef nnes ɣer uɣerbaz, aha Tifinaɣ yettawey aṭṭas en wakud (time). Imeɣnasen en Tmaziɣt ṭṭfen (omẓen) di Tifinaɣ maca ttun tutlayt Tamaziɣt simant nnes. Nitni ttexsen (ar ttirin) Tifinaɣ ugar zeg ttexsen Tamaziɣt. Tayri nsen i Tifinaɣ tugar tayri nsen i tutlayt Tamaziɣt.

Imeɣnasen en Tmaziɣt ttneṛwalen zeg usekkil Alatin minzi (acku, iddex) nitni ggʷden ad mneggasen (ad mqeṛqaben) mgal Islamanen ed Yimesɛerrben.

Awarni (tigira) en wugar zeg 16 (mraw-ed-sḍis) en yiseggusa (jar 2003 ed 2019), Tamaziɣt wer teggi (wer tesker) cra zi cra. Tutlayt Tamaziɣt sul tella saddu tmurt wer tet yeqqaṛ yijjen (yan) wer tet yettari yijjen. Tira en Tifinaɣ ɣef yidrasen ed yiɣṛaben wer yessin yijjen mayen qqaṛent (ma ttinint) aha ccaṛent es yizgalen (mistakes). Asekkil en Tifinaɣ d-ijen (iga yan) wezgal d-ameqqṛan aṭṭas. Di 2019 amen ssawalen Yimurakucanen (Yimeɣrabiyen) ɣef tɣawsa en tutlayt uselmed en tussnawin deg uɣerbaz, yettɣima usekkil Alatin d-asekkil asuf (unique, only one) izemmaren (yeẓḍaren) ad yewc (ad yefk) i Tmaziɣt yan useqqimi ɣer temrust (a seat at the table). D-asekkil Alatin ay ɣa yawsen Tamaziɣt ad dd-tawey ansa nnes (aḍɣar nnes) amattay deg uɣerbaz Amurakucan am d-tutlayt yettwaselmaden simant nnes i yiman nnes aha am d-tutlayt en uselmed en tussnawin deg yiswiren imenzuten (primary), ismutganen (preparatory) aha isinanen (secondary).

Aselmed ussnan (scientific education) amattay di tesdawit (university) yuccel as ad yili es tutlayt Tinglizt minzi (acku, iddex) d-nettat yellan d-tutlayt tussnant tamaḍlant.

Yuccel i Murakuc ad yemmuttey zeg Tefṛansist ɣer Tinglizt. Yuccel i Murakuc ad yessufeɣ Tafṛansist zeg uɣerbaz aha ad yessidef (ad yessekcem) tutlayt Tinglizt.

Taragit (solution) tagerrawant (rational) i tmukrist a en “tutlayt uselmed en tussnawin” deg uɣerbaz Amurakucan (Ameɣrabi) tella d-“tamakṛaḍt tutlayant Tamaziɣt – Taserɣint (Taɛrabt) – Tinglizt”:

– Aselmed en Tmaziɣt, Taserɣint (Taɛrabt) aha Tinglizt am d-tutlayin tunkisin (compulsory languages) deg weswir amenzu (primary), asmutgan (preparatory) aha asinan (secondary).

– Tira en tangiwin tussnanin i unalmad ed tnalmadt es kṛaḍt en tutlayin: Tamaziɣt, Taserɣint aha Tinglizt.

– Aseɣṛi ed uselmed en yiwalen ussnanen es kṛaḍt en tutlayin (Tamaziɣt, Taserɣint, Tinglizt) i yinalmaden ed tnalmadin zeg uɣerbaz amenzu ar aseggʷas aneggaru en uɣerbaz asinan. Xminni ɣa yessemda unalmad tiɣṛi nnes deg uneggaru en bakalurya ad yili ɣer-s yijen wagla en yiwalen ussnanen Imaziɣen, Iserɣinen aha Inglizen. Uca ad yili yemmuteg (ready) i tiɣṛi tussnant es Tinglizt di tesdawit (university), aha ad yili izemmar (yeẓḍar) ad yari es Tmaziɣt ed Tserɣint.

– Asmuteg (preparing) en yidlisen iɣerbazanen imaynuten en tussnawin am (zund) takatussna (mathematics), tussna en tudert (biology), tussna en wacal (geology), armud ussnan (science activity), amezruy (history), takalirawt (geography), asegmi amuran (national education)… atg.

– Asidef (asekcem) en yiwalen ussnanen deg warraten (idlisen) iɣerbazanen es kṛaḍt en tutlayin: Tamaziɣt, Taserɣint (Taɛrabt) aha Tinglizt.

– Aselmed en tutlayt Tamaziɣt es usekkil Alatin. Asekkil Alatin d-netta izemmaren (yeẓḍaren) ad yawes tutlayt Tamaziɣt ad tenyuddu (to spread out) aha ad taweḍ (ad telkem) ɣer Yimurakucanen akk, es omeẓẓyan ed omeqqṛan, deg wakud awzal akk.

Tafṛansist wer telli d-tutlayt tamaḍlant en tussna ed tdamsa. D-Tinglizt yellan.

Zix, “tamakṛaḍt tutlayant” Tamaziɣt – Taserɣint – Tinglizt d-nettat yellan d-taragit (solution) i tmukrist a di Murakuc, aked uselmed en Tmaziɣt es usekkil Alatin.

Yuccel i yimeɣnasen en Tmaziɣt ed tarwa en Murakuc ad dd-kkaren zeg yiḍeṣ aha ad ṛeẓmen tiṭṭawin nsen.

Mubarik Belqasem
tussna@gmail.com
– Aḍris aya es Tmaziɣt en Yirifiyen.

Articles similaires

Bouton retour en haut de la page